Ne samo da je pušenje vodeći uzročnik nastanka kancera pluća, oko 80 - 90 % smrti uzrokovanih kancerom pluća povezane su sa pušenjem, nego je takođe direktno povezano sa nastankom kancera pluća, jednjaka, usta, grla, bubrega, jetre, pankreasa, želuca
ŠTA JE KANCER?
Kancer je bolest koja se pojavljuje kada maligne (ili opasne) ćelije počnu da rastu u ljudskom telu. Ovakve ćelije mogu nastati uglavnom svuda, uključujući mozak, pluća, pankreas i ostalo. Skupine kancerogenih ćelija formiraju masu koju nazivamo tumor; ovakva masa se može proširiti kroz čitav organizam. Iako neki kanceri mogu biti fatalni, drugi mogu uspešno da se leče, operacijom ili hemoterapijom.
Šta dovodi do pojave kancera?
Nije uvek lako odgonetnuti zašto se kod nekoga pojavio kancer. Ipak, postoje određeni faktori rizika koji mogu povećati nečiju šansu da oboli od ove bolesti. Uopšteno govoreći, ovo pitanje može biti pitanje genetske predispozicije ili okoline u kojoj se živi - odnosno, kancer može da postoji u porodičnoj anamnezi ili može nastati zbog izloženosti suncu, radijaciji ili dimu cigarete. Postoje neki faktori rizika nad kojima možemo imati kontrolu (izbegavanje dima cigarete npr.), ali i oni nad kojima ne možemo (starenje). Dalje u tekstu sledi pojašnjenje o nekoliko faktora za koje se smatra da uzrokuju kancer.
Genetika
Kancer je uzrokovan promenama koje se dešavaju u ljudskim genima. Prvo, ljudi imaju oko 20.000 do 25.000 gena, a svi oni sadrže DNK koji je kao otisak prsta. DNK je kod koji vašim genima govori kako da proizvedu proteine ili molekule koje održavaju i podržavaju organe i tkivo u telu.
Ako nečija DNK mutira ili se menja - što može biti npr. rezultat delovanja štetnih hemikalija u duvanskom dimu ili UV zracima sunca - informacija u genima se preuređuje ili briše. Nazvane DNK mutacije, ove greške mogu uzrokovati rast kancerogenih ćelija, a koje se onda šire u telu.
Neko takođe može već da se rodi sa genetskim mutacijama. “Nacionalni Institut za borbu protiv kancera” (NCI) procenjuje da 5-10% svih kancera nastaje zbog genetskih mutacija, nasleđivanih sa generacije na generaciju. Ljudi koji imaju predispozicije za nasleđene mutacije u BRCA1 i BRCA2 genima, npr., češće obolevaju od kancera jajnika ili dojke nego oni čija DNK ne sadrži ove mutacije. Iz ovog razloga neki ljudi žele da se testiraju na mutacije nasleđenih gena, posebno ako određeni tip kancera već postoji u porodici.
Starenje
Iako se kancer kod ljudi može pojaviti u bilo kojoj starosnoj dobi, 87% svih kancera se dijagnostikuju kod ljudi koji imaju najmanje 50 godina prema podacima “Američkog udruženja za borbu protiv kancera” (American Cancer Society). Prosek godina kada se najčešće otkriva kancer dojke je 61 godina; kod kancera prostate, to je 66-a godina; kod kancera debelog creva, 68-a godina; kod kancera pluća 70-a godina života - prema podacima koje je objavio NCI.
Sunčevo svetlo
Sunčeva energija se naziva ultravioletnom ili UV radijacijom i dospeva na zemlju u 2 oblika: UVA i UVB zraci. Obe vrste zraka mogu oštetiti DNK u ćelijama kože ljudi i predstavljaju najveći rizik za pojavu kancera kože. Solarijumi i komore za sunčanje su takođe veliki izvori UV zraka.
Radijacija
X zraci i gama zraci su ostali tipovi radijacije - obe vrste zraka su otkrivene u prirodi, ali nalaze se takođe i u uređajima koje je izumeo čovek; skeneri, aparati za pregled ljudskog tela pomoću slika (npr. rentgen) i pojedini pogoni za proizvodnju električne energije; svi oni mogu izazvati mutacije DNK što može da dovede do pojave kancera u budućnosti.
Duvan
Dim duvana sadrži najmanje 69 hemikalija koje uzrokuju kancer, uključujući arsenik i formaldehid. Ne samo da je pušenje vodeći uzročnik nastanka kancera pluća - oko 80 - 90 % smrti uzrokovanih kancerom pluća povezane su sa pušenjem, nego je takođe direktno povezano sa nastankom kancera pluća, jednjaka, usta, grla, bubrega, jetre, pankreasa, želuca, itd.
Ostali karcinogeni
Jednako kao dim cigarete, radijacija ili UV zraci, mutacije u DNK mogu izazvati i pojedine hemikalije, kao što su azbest i čađ. Ove DNK mutacije mogu pokrenuti rast kancerogenih ćelija. Mesto gde živite i ono čime se bavite definitivno mogu doprineti vašoj izloženosti određenim karcinogenima.
OPŠTI SIMPTOMI I SIGNALI POJAVE KANCERA
Kancer može uzrokovati bilo koji simptom - sve od mučnine, preko bolova, pa do gubitka daha i još više. U nekim slučajevima, oboleli od kancera će uočiti simptome tokom rane faze razvoja bolesti; međutim, moguće je i da kancer počne da se razvija neprimetno, sve dok novonastali tumor ne naraste dovoljno velik da bi se uočio (pritiskajući organe npr.) ili dok se ne proširi na ostala područja u telu. Takođe, lekari mogu da uoče određene promene koje signalizuju na pojavu kancera; mogu primetiti leziju ili izraslinu na telu pacijenta ili abnormalnu masu ćelija na rutinskom snimku. Simptomi i znaci pojave kancerogenog obolenja uključuju:
Izraslina
Neki kanceri mogu da se osete ispod kože, posebno oni koji nastaju u dojkama. Ako se pitate kako izgleda kancerogena izraslina, uvek imajte na umu da većina takvih izraslina nisu kancerogenog porekla - zapravo, normalno tkivo dojke može takođe delovati grudvasto.
Izrasline koje nastaju kod pojave kancera dojke mogu da se primete u slučaju da je tkivo u dojci ili blizu nje (ili ispod pazuha) tvrdo ili zadebljano. NCI tvrdi da, ako osoba uoči ove znakove, ista bi takođe trebala proveriti drugu dojku, da vidi da li i sa drugom dojkom ima isti osećaj. Ako se obe dojke čine jednakima, izrasline su verovatno bezopasne. Međutim, ako uočite promene na dojci, odmah se obratite lekaru.
Krvarenje ili iscedak
Krvarenje se može desiti i u ranim i u kasnim fazama kancera. U zavisnosti od tipa kancera, može se primetiti krv u izmetu (ovo posebno može da signalizuje na mogući kancer debelog creva), u urinu (simptom kancera bubrega ili bešike) ili u šlajmu, praćeno kašljem (znak kancera pluća). Ekstremno obiman iscedak iz bradavica može upućivati na pojavu kancera dojke.
Neuobičajeno ponašanje bešike ili creva
Kancer debelog creva može uzrokovati rektalno krvarenje, krv u izmetu, grčeve u donjem abdomenu ili bol prilikom uriniranja. Bolna urinacija ili ostale promene u funkciji bešike, takođe mogu biti simptomi pojave kancera bešike ili prostate.
Dugotrajni kašalj ili promuklost
Uobičajeni znak pojave kancera pluća je kašalj koji ne popušta ili najčešće se pogoršava. Kancer pluća, grkljana ili štitne žlezde takođe utiču na promenu glasa, uglavnom čineći ga hrapavim.
Promene na koži
Mladež ili lezija na koži koji su promenili svoju veličinu ili boju, vrlo često predstavljaju rani znak kancera na koži. Bazalne karcinomske ćelije mogu da se pojave u obliku crvenih ili roze izraslina, dok skvamozne karcinomske ćelije mogu proizvesti vrlo grubu površinu. Upozoravajući znakovi melanoma - posebno opasnog oblika kancera kože - uključuje ranu koja ne zarasta, vrlo je bolna, krvari ili curi. Ostali kanceri takođe dovode do promena na koži. Žutica ili žućkaste oči i koža takođe mogu biti simptomi pojave kancera pankreasa, a prekomerni rast dlaka signalizuje postojanje kancera nadbubrežne žlezde.
TIPOVI KANCERA
Kancer može da se razvije u bilo kojem delu tela. U većini slučajeva, kancer dobija zvanični naziv po organu ili tkivu na kojem se razvio – npr., kancer dojke se odnosi na grupu kancerogenih ćelija koje su se razvile na tkivu dojke, dok se kancer prostate podrazumeva kao grupa kancerogenih ćelija, nastalih na prostati.
Procenjuje se da više od 852.000 žena u SAD oboli od kancera svake godine (prema podacima ACS); polovini tog broja se dijagnostikuje kancer dojke, debelog creva ili bronhija. Iako se kancer pojavljuje kod muškaraca u nešto manjem broju - oko 836.000 muškaraca u SAD godišnje oboli od kancera, najviše od kancera prostate ili pluća - posledice obolevanja od kancera su mnogo fatalnije za muškarce. U proseku, od kancera godišnje umire 318.400 muškaraca, dok od iste vrste bolesti godišnje umire oko 282.500 žena. I kod žena i kod muškaraca, najsmrtonosniji je kancer pluća.
Postoji više od 100 tipova kancera, od kojih poneki - kao što su kanceri usne, jezika ili žučnog mehura – veoma retki. Najčešće vrste kancera su:
• Kancer bešike
• Kancer dojke
• Kancer debelog creva
• Kancer endometrija
• Kancer bubrega
• Leukemija
• Kancer jetre
• Kancer pluća
• Melanom
• Ne-Hodžkinov limfom
• Kancer kože bez melanoma
• Kancer pankreasa
• Kancer štitne žlezde
FAZE KANCERA
Nakon što se nekome uspostavi dijagnoza kancera, lekari će odrediti fazu bolesti. Ovaj proces (nazvan „proces određivanja faze“) pomaže lekarima da odrede koliko je kancer zahvatio telo, kao i da odrede tip lečenja.
Postoji 5 faza kancera: Nulta faza (ili karcinom in situ), faza 1, faza 2, faza 3 i faza 4. Niže faze znače da je bolest lokalizovana na užem prostoru, dok veće faze govore da se kancer proširio na ostale delove tela. Kao opšte pravilo, kanceri u ranim fazama se lakše i uspešnije leče nego oni u kasnijim fazama.
Najčešća metoda određivanja faze kancera jeste TNM sistem, kojeg je razvio “Američki savet za borbu protiv kancera” (American Joint Committee on Cancer). Slovo T označava informacije o samom tumoru, uključujući veličinu i pitanje da li je kancer zahvatio okolna tkiva. Slovo N označava da li se kancer proširio na limfne čvorove (strukture u telu koje sadrže imuno ćelije) i broj limfnih čvorova koji su eventualno zahvaćeni kancerom. Na kraju slovo M - označava koliko je kancer metastazirao (koliko se proširio) na udaljene regije u telu. Svako slovo prati broj, koji nadalje označava koliko se kancer proširio ili koliko je narastao. Npr., osoba sa kancerom debelog creva koji je u fazi 1 može biti označena ovako: T1,N0, M0 što znači da se tumor verovatno proširio na jedan od mišićnih slojeva u gastrointestinalnom traktu, ali se nije proširio na limfne čvorove ili druge organe koji se nalaze na udaljenijim mestima u telu. Sve ove infomacije lekari će uzeti u obzir i klasifikovati kancer po fazama 1, 2, 3 ili 4.
Važna napomena: Faza kancera se ne menja, čak ni kada se tumor povuče / metastazira na druge delove tela. Lekari će kancer kvalifikovati uvek u skladu sa fazom u kojoj je otkriven i svaku promenu bolesti će nadalje opisivati promenom brojeva u TNM sistemu.
Kancer u fazi 4
Takođe poznat i kao kancer u metastazi; ovaj tip kancera se proširio na udaljene organe i limfne čvorove u telu. Primer: Kancer dojke u fazi 4 – tumor se najverovatnije proširio na mozak, jetru, kosti. Uobičajena terapija kancera u ovoj fazi uključuje hemoterapiju, radijaciju i operativni zahvat. Dok različiti tipovi kancera podrazumevaju i različit stepen preživljavanja pacijenata, u principu je to veliki izazov da se pristupi lečenju kancera u ovako kasnoj fazi razvoja.
Kancer u fazi 3
U ovoj fazi se kancer verovatno proširio na limfne čvorove, ali još uvek nije metastazirao na udaljene organe u telu. Kod žena koje imaju kancer dojke u ovoj fazi, može se dogoditi da je kancer napao prsni koš i okolne limfne čvorove, ali se nije proširio na ostale delove tela, kao što su mozak ili kosti.
Kancer u fazi 2
Kancer u ovoj fazi je penetrirao kroz zidove okolnog mišićnog tkiva i infiltrirao se u manji broj okolnih limfnih čvorova, ali nije dohvatio udaljene limfne čvorove niti druge delove tela. Lekari ga često nazivaju „lokalizovanim“ kancerom, u kojem se kancerogene ćelije pronalaze samo u organima u kojima je bolest počela. Npr., kod žena sa kancerom dojke u ovoj fazi, tumor je uglavnom manji od 5 cm, nije zahvatio ni jedan limfni čvor, niti druge delove tela.
Kancer u fazi 1
Često se odnosi na kancer u ranoj fazi koji se nije proširio izvan područja tela gde je i otkriven. Kod žena obolelih od kancera dojke, a koji je detektovan u ovoj fazi, kancer se nije proširio izvan dojke, ali može da se desi da se približio najbližim limfnim čvorovima oko pazuha. Generalno, jednostavnije je lečiti kancere u ranijim fazama nego one u kasnijim; opcije lečenja uključuju operativne zahvate i hemoterapiju, između ostalog.
Kancer u 0 fazi
Takođe poznat kao karcinom in situ, kancer u ovoj fazi je definisan kao grupa abnormalnih ćelija koje se nisu proširile na okolna područja u telu. Ćelije u fazi 0 se ponekad nazivaju pre-kancerogene ćelije. Ove ćelije mogu ili ne moraju biti kancerogene u budućnosti; one se mogu ukloniti putem operacije ili terapije radijacijom.
Npr., žene sa kancerom dojke u fazi 0 mogu imati duktalni karcinom in situ (DCIS), gde su se abnormalne ćelije razvile samo u području dojki. U ovom slučaju, ćelije se nisu proširile na okolno tkivo dojke, ali se to može desiti nekada kasnije.
LEČENJE KANCERA
Lekari će odlučiti koju terapiju oboleli treba da prima s obzirom na tip i fazu kancera. Neki pacijenti će trebati samo jedan tretman, dok će kod nekih biti potrebne višestruke forme terapije.
Operacija je jedan od najčešćih oblika lečenja kancera i najčešće se izvodi na lokalizovanim tumorima koji se još nisu proširili na ostala područja u telu. Operacija može biti „otvorena“ - što znači da će lekari napraviti veliki rez kako bi uklonili tumor, okolno zdravo tkivo i obližnje limfne čvorove - ili minimalno „invazivna“ gde hirurg koristi specijalno oruđe da ukloni izrasline izvodeći nekoliko manjih rezova.
Radijacija je drugi tip lečenja koji se koristi za uništavanje ili smanjivanje kancerogenih ćelija. Radijacija se može primeniti samostalno ili u kombinaciji sa operacijom ili hemoterapijom. Iz razloga što hemoterapija takođe može uništiti okolne zdrave ćelije, mnogi pacijenti pate od nuspojava kao što je gubitak kose, mučnina, nesvestica itd.
Bolesne ćelije se takođe mogu uništiti lekovima. Poznata kao hemoterapija (ili lokalno nazvana „hemo“), ova terapija se može prepisati na nekoliko načina, uključujući intravenozni, lokalni ili oralni način, u obliku pilula ili tekućine. Kao i terapija radijacijom, ova terapija takođe može dovesti do pojave gubitka kose ili mučnine.
Drugi oblici lečenja obolelih od kancera mogu podrazumevati hormonalnu terapiju (najčešće kod određenih oblika kancera prostate ili dojke) ili imunoterapiju (što pomaže ojačavanju imuno sistema pacijenta). Napokon, neki pacijenti se mogu pridružiti kliničkim ispitivanjima ili studijama, nad kojima će stručnjaci i lekari sprovesti istraživanje i testirati nove oblike terapije.
Iako trenutno, sam po sebi, lek protiv kancera ne postoji, nabrojane terapije mogu učiniti da se oboleli od kancera dovedu u stanje remisije, odnosno da kancer u potpunosti nestane.
DA LI SE PACIJENT IKADA MOŽE U POTPUNOSTI IZLEČITI OD KANCERA?
Generalno, lekari nikada ne mogu sa sigurnošću potvrditi da li je neko u potpunosti izlečen. Ne postoje garancije da se bolest neće ponovo vratiti. Ako se i povrate, većina kancera se ponovo javlja u vremenskom periodu do 5 godina. Stoga, ako se kod pacijenata u remisiji ne pojave simptomi kancera u vremenskom period nakon 5 godina, to može značiti da se kancer više nikada neće povratiti.
ŠANSE ZA OBOLEVANJE OD KANCERA
Nije baš uvek najjasnije zašto se kancer kod nekih pojavljuje, a kod nekih ne. Iako se šanse od dobijanja određene vrste kancera mogu biti veće u okviru određenih populacija - npr., pušači imaju oko 20 puta više šanse da obole od kancera pluća nego nepušači - ACS procenjuje da jedna od 4 prosečne žene ima šanse da oboli od kancera, dok jedna od 7 žena ima šanse da umre od istog obolenja.
Otprilike jedna od 8 žena oboli od kancera dojke, dok jedna od njih 37 može umreti od istog obolenja. Takođe, jedna od 17 žena oboli od kancera pluća (ili bronhija), a jedna od 20 u proseku umire od iste bolesti. Jedna od 23 žene oboleva od kancera develog creva (jedna od 55 umire od ove bolesti).
U proseku, jedan od dvojice muškaraca oboleva od kancera, dok jedan od 4 umire od iste bolesti. Jedan od 7 muškaraca obolevaju od kancera prostate, što može biti fatalno za jednog od 39-orice. Od kancera pluća oboleva jedan od 14-orice muškaraca, dok jedan od 16-orice umire od ove bolesti. Napokon, jedan od 21 muškarca oboleva od kancera debelog creva, te jedan od 50-orice umire od ove bolesti.
